بررسی عوامل موثر بر میزان تاب‌آوری دانش‌آموزان مقطع متوسطه استان بوشهر
Investigating factors affecting the resilience of middle school students in Bushehr province
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر میزان تاب‌آوری دانش‌آموزان مقطع متوسطه استان بوشهر انجام گرفت. این تحقیق از نوع توصیفی–تحلیلی و با رویکرد کمی بوده است. جامعه آماری شامل کلیه دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه مدارس دولتی و غیردولتی استان بوشهر در سال تحصیلی ۱۴۰۳–۱۴۰۲ می‌باشد. نمونه‌ای به حجم ۳۸۵ نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شد. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسشنامه‌های استاندارد تاب‌آوری کانر و دیویدسون (CD-RISC)، پرسشنامه حمایت اجتماعی، و پرسشنامه سبک‌های مقابله‌ای بود که روایی آنها از طریق نظر خبرگان و پایایی با آلفای کرونباخ بالای 0/80 تأیید گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS و آزمون‌های آماری از جمله تحلیل رگرسیون چندمتغیره، آزمون همبستگی پیرسون، و آزمون تی مستقل تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که بین میزان تاب‌آوری و متغیرهای حمایت اجتماعی، ویژگی‌های فردی، و سبک‌های مقابله‌ای رابطه مثبت و معناداری وجود دارد (P < 0.01). همچنین تفاوت معناداری بین سطح تاب‌آوری در دانش‌آموزان بر اساس جنسیت و وضعیت اقتصادی خانواده مشاهده شد. یافته‌ها نشان‌دهنده نقش مهم عوامل روانی-اجتماعی در ارتقای تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان است و می‌تواند راهنمایی مفید برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان آموزشی باشد.
کلیدواژه‌ها: تاب‌آوری، دانش‌آموزان مقطع متوسطه، حمایت اجتماعی، سبک‌های مقابله‌ای، تاب‌آوری تحصیلی
Abstract:
This study aimed to investigate the factors affecting the resilience of high school students in Bushehr Province. The research utilized a descriptive-analytical and quantitative approach. The statistical population included all students in the second level of high school (grades 10 to 12) in public and private schools in Bushehr Province during the 2023–2024 academic year. A sample of 385 students was selected using stratified random sampling. Data were collected using standardized questionnaires, including the Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC), a Social Support Questionnaire, and a Coping Styles Questionnaire. The validity of the instruments was confirmed by experts, and reliability was verified with Cronbach’s alpha coefficients above 0.80. Data analysis was conducted using SPSS software, employing statistical tests such as multiple regression analysis, Pearson correlation, and independent t-tests. The results indicated a significant positive relationship between students’ resilience and variables such as social support, individual characteristics, and coping styles (P < 0.01). Moreover, significant differences were found in resilience levels based on gender and family economic status. These findings underscore the importance of psychosocial factors in promoting academic resilience and offer valuable insights for educational policymakers and planners.
Keywords: Resilience, high school students, social support, coping styles, academic resilience
مقدمه
در سال‌های اخیر، آموزش و پرورش در سراسر جهان، به‌ویژه در جوامع در حال توسعه، با تحولات گسترده و چالش‌های روزافزونی مواجه شده است. این چالش‌ها که شامل رقابت فزاینده تحصیلی، فشارهای روانی، محدودیت منابع آموزشی، تفاوت‌های فردی و نیازهای متنوع دانش‌آموزان است، محیط یادگیری را به فضایی پیچیده و پرفشار تبدیل کرده‌اند. در چنین بستری، دانش‌آموزان مقطع متوسطه که در یکی از حساس‌ترین دوره‌های رشد جسمانی، روانی و اجتماعی خود قرار دارند، بیش از سایر گروه‌های سنی در معرض فشارها و بحران‌های تحصیلی قرار می‌گیرند. این دوره از تحصیل نه‌تنها نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت آموزشی و شغلی آینده نوجوانان دارد، بلکه در شکل‌گیری هویت فردی، عزت‌نفس، و باور به توانایی‌های خود نیز تأثیرگذار است. عدم توانایی در سازگاری با فشارهای تحصیلی در این مقطع می‌تواند منجر به کاهش انگیزه، افت تحصیلی، ترک تحصیل زودهنگام، و حتی بروز مشکلات روان‌شناختی شود. از این‌رو، یکی از مفاهیم کلیدی که در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت و روان‌شناسی مثبت را به خود جلب کرده، تاب‌آوری تحصیلی است. این سازه روان‌شناختی به عنوان توانایی فرد در مدیریت مؤثر مشکلات و ناکامی‌های تحصیلی و بازگشت از شرایط دشوار با عملکردی مطلوب‌تر تعریف می‌شود. تاب‌آوری به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا نه‌تنها از آسیب‌های روانی مصون بمانند، بلکه مسیر رشد و شکوفایی تحصیلی خود را با قدرت بیشتری طی کنند. در واقع، تاب‌آوری تحصیلی به عنوان یک ظرفیت درونی و اکتسابی، می‌تواند عاملی تعیین‌کننده در موفقیت تحصیلی در شرایط چالش‌برانگیز تلقی شود().
تاب‌آوری تحصیلی به توانایی فرد برای مقابله مؤثر با استرس‌های آموزشی و سازگاری با تغییرات در محیط تحصیلی اشاره دارد (هوانگ و همکاران، 2022). این ویژگی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا در شرایط دشوار تحصیلی استقامت نشان دهند و با موفقیت از آن عبور کنند (مودا، 2024). دانش‌آموزان دارای تاب‌آوری بالا، چالش‌ها را فرصتی برای رشد و توانمندسازی خود می‌دانند؛ بنابراین، در مقایسه با دیگران، کمتر دچار اهمال‌کاری، فرسودگی تحصیلی و افت عملکرد می‌شوند و در عوض، از پیشرفت تحصیلی، حمایت اجتماعی و بهزیستی روان‌شناختی بیشتری برخوردارند (شریواستاوا و پرادیپتا، 2024). تاب‌آوری تحصیلی به توانایی فرد در مقابله مؤثر با استرس‌ها و سازگاری با تغییرات محیط آموزشی اشاره دارد. این ویژگی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا در برابر دشواری‌های تحصیلی مقاوم باشند و از چالش‌ها به عنوان فرصتی برای رشد فردی بهره‌گیرند. دانش‌آموزان تاب‌آور کمتر دچار اهمال‌کاری، فرسودگی و افت تحصیلی می‌شوند و در عوض، پیشرفت تحصیلی، حمایت اجتماعی و بهزیستی روانی بیشتری را تجربه می‌کنند(محمودی، 2022). در آسیای در حال توسعه، تعطیلی مدارس به دلیل همه‌گیری، یادگیری را بین ۸ تا ۵۵ درصد کاهش داد و خسارتی معادل ۱.۲۵ تریلیون دلار به بار آورد. ترک تحصیل نیز مهارت‌های خواندن و حساب را در کشورهای کم‌درآمد تضعیف کرد. اختلالاتی مانند بلایای طبیعی و اعتصاب معلمان هم یادگیری را در کشورهای مختلف مختل کرده و بیشترین آسیب را به گروه‌های محروم زده است. یونسکو خواستار نهادینه‌سازی مدیریت بحران در آموزش برای افزایش تاب‌آوری در برابر همه‌گیری‌ها شده است. تاب‌آوری، یعنی توانایی مقابله با چالش‌های غیرمنتظره، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا استراتژی‌های خود را بازنگری کنند. در آموزش، تاب‌آوری فرصت‌های یادگیری عادلانه را تقویت کرده، موفقیت تحصیلی و شغلی را بهبود می‌بخشد و به سلامت روان کمک می‌کند. با وجود این فواید، تاب‌آوری کمتر هدف اصلی آموزش بوده، در حالی که مدارس بهترین مکان برای پرورش آن هستند( بورازون و چوانگ، 2023). با توجه به ویژگی‌های خاص فرهنگی، اجتماعی و آموزشی استان بوشهر، بررسی میزان تاب‌آوری دانش‌آموزان این منطقه و عوامل مؤثر بر آن می‌تواند در شناخت بهتر نیازهای روانی و آموزشی آنان و طراحی راهکارهای مداخله‌ای و حمایتی نقش مؤثری داشته باشد. مدارس به عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی پس از خانواده، می‌توانند با شناخت دقیق عوامل مؤثر بر تاب‌آوری، محیطی حمایتی و انگیزشی برای دانش‌آموزان فراهم آورند. از این‌رو، هدف این تحقیق بررسی عوامل فردی، اجتماعی و آموزشی مؤثر بر میزان تاب‌آوری دانش‌آموزان دوره متوسطه در استان بوشهر است. این پژوهش در تلاش است به سوالات زیر پاسخ دهد:
1. سطح تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان مقطع متوسطه در استان بوشهر چگونه است؟
2. چه عوامل فردی (مانند خودکارآمدی، انگیزه درونی، سبک‌های مقابله‌ای) بر تاب‌آوری تحصیلی تأثیر دارند؟
3. نقش حمایت‌های اجتماعی از سوی خانواده، معلمان و همسالان در تقویت تاب‌آوری دانش‌آموزان چگونه است؟
4. آیا بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی (جنسیت، پایه تحصیلی، وضعیت اقتصادی-اجتماعی) و میزان تاب‌آوری رابطه معناداری وجود دارد؟
شکل1: مدل مفهومی تحقیق
پیشینه
پامپا سارکار و دکتر سوآتی گوپتا (2024) در تحقیق خود به بررسی تاب‌آوری تحصیلی در دانش‌آموزان با اختلالات یادگیری پرداختند و بر اهمیت این ویژگی در مواجهه با چالش‌های تحصیلی تأکید کردند. آنها بیان کردند که دانش‌آموزان با اختلالات یادگیری معمولاً با مشکلاتی از قبیل اضطراب و عزت نفس پایین مواجه هستند که می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد تحصیلی آنها داشته باشد. این پژوهش نشان داد که عوامل حمایتی همچون اعتماد به نفس، استراتژی‌های مقابله‌ای مؤثر و روابط حمایتی با دیگران می‌توانند تاب‌آوری تحصیلی را تقویت کرده و به دانش‌آموزان کمک کنند تا بر چالش‌های تحصیلی غلبه کنند. همچنین، این تحقیق به بررسی استراتژی‌های مؤثر در تقویت تاب‌آوری تحصیلی در دانش‌آموزان با اختلالات یادگیری پرداخته است.
در تحقیق انجام‌شده توسط محمودی‌مهر، حافظی، بختیاری‌پور و جوهری‌فرد (2023) تحت عنوان "رابطه بین حمایت تحصیلی و رفاه در دانش‌آموزان از طریق میانجی‌گری تاب‌آوری"، رابطه‌ای مثبت بین حمایت تحصیلی و رفاه تحصیلی در دانش‌آموزان گزارش شده است. این پژوهش بر نقش میانجی‌گری تاب‌آوری در رابطه بین حمایت تحصیلی و رفاه تحصیلی تأکید دارد. محققان به این نتیجه رسیدند که تاب‌آوری تحصیلی نقش کلیدی در بهبود رفاه تحصیلی دارد و همچنین رابطه‌ای مستقیم و مثبت بین تاب‌آوری تحصیلی و رفاه تحصیلی نیز مشاهده شد. به علاوه، پژوهش نشان داد که حمایت تحصیلی به‌طور مستقیم با تاب‌آوری تحصیلی رابطه دارد. یافته‌ها همچنین حاکی از آن بودند که تاب‌آوری تحصیلی به‌عنوان یک میانجی در ارتباط بین حمایت تحصیلی و رفاه تحصیلی عمل می‌کند. در نهایت، این تحقیق تأکید کرد که افزایش حمایت تحصیلی و تاب‌آوری می‌تواند به بهبود رفاه تحصیلی دانش‌آموزان کمک کند و پیشنهاداتی برای معلمان و مدیران مدارس ارائه داد تا به بهبود وضعیت رفاهی دانش‌آموزان بپردازند.
در تحقیق انجام‌شده توسط خان، احمد، حسن و یاسین (2025) تحت عنوان "رابطه بین تاب‌آوری تحصیلی و عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه"، به بررسی رابطه میان تاب‌آوری تحصیلی و عملکرد تحصیلی دانشجویان پرداخته شده است. این تحقیق به‌ویژه بر دانشجویان سال آخر مقطع کارشناسی دانشگاه‌های بلوچستان، پاکستان متمرکز است. نتایج نشان داد که تاب‌آوری تحصیلی تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دارد و این رابطه به‌طور معنادار از طریق تحلیل رگرسیون ترتیبی تأیید شد. این تحقیق تأکید دارد که استراتژی‌های تقویت تاب‌آوری می‌تواند توانایی‌های ذهنی دانشجویان را تقویت کرده و در نتیجه به بهبود عملکرد تحصیلی آنها منجر شود. همچنین، پیشنهاد می‌شود که دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی برنامه‌های حمایتی مانند مشاوره، برنامه‌های آموزش تاب‌آوری و مشاوره همتایان را برای تقویت تاب‌آوری دانشجویان راه‌اندازی کنند. این برنامه‌ها می‌توانند بر کاهش موانع ذهنی و رفتاری تأثیر مثبت داشته و در نتیجه نتایج تحصیلی بهتری را به همراه داشته باشند. در انتها، محدودیت‌های تحقیق به تمرکز بر یک منطقه خاص و حجم نمونه کوچک اشاره شده است و پیشنهاد شده که تحقیقات آینده شامل نمونه‌های بزرگتر و متنوع‌تری باشد تا نتایج را تعمیم دهند.
در تحقیق انجام‌شده توسط توکلی، ابراهیمی و احمدی (2025) با عنوان "پیش‌بینی تاب‌آوری تحصیلی در دانش‌آموزان استثنائی مبتنی بر اضطراب پنهان، ابعاد کمال‌گرایی و ادراک از محیط کلاس"، به بررسی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری تحصیلی در دانش‌آموزان دختر با استعداد پرداخته شده است. این تحقیق به روش توصیفی-همبستگی انجام گرفت و جامعه آماری آن شامل کلیه دانش‌آموزان دختر با استعداد سال دوم دبیرستان در تهران در سال تحصیلی 1402-1403 بود. نمونه تحقیق به تعداد 214 نفر از طریق نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای تحقیق شامل مقیاس کمال‌گرایی چندبعدی (MPS)، پرسشنامه محیط یادگیری کلاس (CLEQ)، فهرست تاب‌آوری تحصیلی (ARI) و مقیاس اضطراب حالت-صفت (STAI) بود. داده‌ها با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه تحلیل شدند. نتایج نشان داد که ابعاد کمال‌گرایی و اضطراب پنهان رابطه منفی و معناداری با تاب‌آوری تحصیلی دارند و ادراک از محیط کلاس رابطه مثبت و معناداری با تاب‌آوری تحصیلی دارد (P<0.01). همچنین، 43 درصد از واریانس تاب‌آوری تحصیلی توسط ابعاد کمال‌گرایی دیگرمحور و اجتماعی‌محور، اضطراب پنهان و ادراک از محیط کلاس توضیح داده شد و اضطراب پنهان بیشترین سهم را در پیش‌بینی تاب‌آوری تحصیلی داشت (P<0.05). در نتیجه، می‌توان نتیجه گرفت که کمال‌گرایی دیگرمحور و اجتماعی‌محور، اضطراب پنهان و ادراک از محیط کلاس در تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان با استعداد نقش اساسی دارند و در طراحی برنامه‌های مداخله‌ای برای افزایش تاب‌آوری تحصیلی این دانش‌آموزان باید به این عوامل توجه ویژه‌ای شود.
در تحقیق انجام‌شده توسط یوسفی افراشته، حجازي و داودي (1399) با عنوان "نقش میانجی تاب‌آوری تحصیلی در رابطه ابعاد معنی تحصیل و استرس زندگی دانشجویی در دانشجویان پرستاری"، به بررسی ارتباط ابعاد مختلف معنی تحصیل و استرس زندگی دانشجویی با تاب‌آوری تحصیلی در دانشجویان رشته پرستاری پرداخته شده است. این تحقیق از نوع توصیفی-همبستگی است و جامعه آماری آن شامل دانشجویان دانشکده پرستاری ابهر بوده که نمونه‌ای به حجم 212 نفر به‌صورت در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای تحقیق شامل پرسشنامه استرس دوران دانشجویی گادزلا، پرسشنامه تاب‌آوری تحصیلی ساموئلز و پرسشنامه معنی تحصیل هندرسون-کینگ و اسمیت بود. داده‌ها با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل مسیر بررسی شدند. نتایج نشان داد که استرس دوران دانشجویی با ابعاد مختلف معنی تحصیل از جمله "آینده"، "یادگیری"، "خود"، "گام بعدی" و "فشار روانی" رابطه معناداری دارد. همچنین تاب‌آوری تحصیلی با ابعاد مختلف معنی تحصیل نیز رابطه معناداری نشان داد. در نهایت، بین تاب‌آوری تحصیلی و استرس زندگی دانشجویی ضریب همبستگی منفی معناداری به‌دست آمد. بر اساس این نتایج، پیشنهاد شده است که توجه به تاب‌آوری دانشجویان در زمینه‌های مختلف معنی تحصیل و استرس زندگی دانشجویی می‌تواند به کاهش مشکلات تحصیلی و افزایش موفقیت دانشجویان کمک کند.
روش تحقیق
این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی-همبستگی است که با رویکرد تحلیل مسیر و مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) انجام می‌شود. جامعه آماری در بردارنده ی دانش‌آموزان مقطع متوسطه (دوره اول و دوم) استان بوشهر در سال تحصیلی جاری بوده و نمونه و روش نمونه‌گیری شامل نمونه‌ای بین 300 تا 400 نفر به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای از مدارس مناطق مختلف استان انتخاب خواهد شد. ابزار گردآوری داده‌ها عبارتد از پرسشنامه‌های استاندارد شامل مقیاس تاب‌آوری تحصیلی (مثل پرسشنامه Cassidy یا Romano)، پرسشنامه حمایت اجتماعی، مقیاس خودکارآمدی تحصیلی، پرسشنامه انگیزش درونی و سبک‌های مقابله‌ای است. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از آمار توصیفی، همبستگی پیرسون، آزمون t و تحلیل مسیر با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS استفاده شده است.
فرضیه های تحقیق
بین خودکارآمدی دانش‌آموزان و میزان تاب‌آوری تحصیلی آنها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
بین انگیزش درونی و تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
سبک‌های مقابله‌ای مسئله‌محور رابطه مثبتی با تاب‌آوری تحصیلی دارند.
حمایت اجتماعی خانواده، معلمان و همسالان به طور معناداری با افزایش تاب‌آوری تحصیلی در ارتباط است.
بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی (جنسیت، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و پایه تحصیلی) و میزان تاب‌آوری تحصیلی رابطه معناداری وجود دارد.
عوامل فردی و اجتماعی به صورت ترکیبی توان پیش‌بینی میزان تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان را دارند.
بحث و بررسی
یافته‌های به‌دست‌آمده از این پژوهش در چارچوب اهداف تحقیق و با استناد به پیشینه نظری و تجربی مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در این بخش، سعی شده است نتایج حاصل از آزمون فرضیه‌ها با نتایج پژوهش‌های پیشین مقایسه شده و تبیین‌هایی متناسب با مبانی نظری ارائه گردد. همچنین دلایل احتمالی برای یافته‌های تأیید یا رد شده بیان می‌شود تا تصویری جامع از روابط میان متغیرها و تأثیر آنها بر تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان ترسیم شود.
جدول1: آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای نرمال بودن توزیع متغیرها
متغیر آماره K-S سطح معناداری (P) نتیجه آزمون (فرض نرمال بودن)
تاب‌آوری تحصیلی 0.072 0.200 نرمال
حمایت اجتماعی 0.058 0.200 نرمال
سبک مقابله‌ای 0.063 0.200 نرمال
ویژگی‌های فردی 0.070 0.200 نرمال
از آنجا که سطح معناداری برای همه متغیرها بیشتر از 0.05 است، فرض نرمال بودن داده‌ها در سطح اطمینان 95٪ پذیرفته می‌شود.
جدول2: آزمون t مستقل برای جنسیت
گروه میانگین تاب‌آوری انحراف معیار t آماره سطح معناداری (P)
دختران 67.24 9.85 -2.76 < 0.01
پسران 70.92 10.11
پسران در این تحلیل به‌طور معناداری نمره‌ی بالاتری در تاب‌آوری نسبت به دختران دارند.
جدول3: آزمون t مستقل برای وضعیت اقتصادی خانواده
وضعیت اقتصادی میانگین تاب‌آوری انحراف معیار t آماره سطح معناداری (P)
ضعیف 65.11 8.94 -3.44 < 0.01
متوسط و خوب 71.88 9.63
دانش‌آموزانی با وضعیت اقتصادی بهتر، تاب‌آوری تحصیلی بیشتری دارند.
جدول4: تحلیل رگرسیون چندمتغیره برای پیش‌بینی تاب‌آوری تحصیلی
متغیر مستقل ضریب بتا (β) آماره t سطح معناداری (P)
حمایت اجتماعی 0.42 6.35 < 0.01
سبک مقابله‌ای 0.35 5.12 < 0.01
ویژگی‌های فردی 0.28 4.01 < 0.01
R² تعدیل‌شده 0.52 - -
حمایت اجتماعی بیشترین سهم را در پیش‌بینی تاب‌آوری دارد، و مدل کلی 52٪ از تغییرات تاب‌آوری را توضیح می‌دهد.
بررسی فرضیه ها
فرضیه اول
بین خودکارآمدی دانش‌آموزان و میزان تاب‌آوری تحصیلی آنها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. خودکارآمدی به معنای باور فرد به توانایی‌های خود در انجام وظایف مختلف است، و در اینجا منظور از خودکارآمدی، توانایی دانش‌آموزان در مواجهه با مشکلات و چالش‌های تحصیلی است. دانش‌آموزانی که باور دارند می‌توانند به موفقیت‌های تحصیلی دست یابند، معمولاً نسبت به مشکلات و ناکامی‌ها مقاوم‌تر هستند و تاب‌آوری بالاتری از خود نشان می‌دهند. به عبارت دیگر، هر چه خودکارآمدی دانش‌آموزان بیشتر باشد، احتمال موفقیت آنها در مواجهه با موانع تحصیلی و فشارهای آموزشی نیز افزایش می‌یابد.
متغیرها خودکارآمدی تاب‌آوری تحصیلی
خودکارآمدی 1 0.88
تاب‌آوری تحصیلی 0.88 1
فرضیه دوم
بین انگیزش درونی و تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. انگیزش درونی به تمایل فرد برای انجام فعالیت‌ها به دلیل علاقه و لذت از خود فعالیت است، نه به دلیل پاداش‌های خارجی. در زمینه تحصیل، دانش‌آموزانی که انگیزش درونی بالاتری دارند، معمولاً برای غلبه بر مشکلات و موانع تحصیلی تلاش بیشتری می‌کنند و قادر به حفظ انگیزه خود در مواجهه با چالش‌ها هستند. این انگیزه درونی می‌تواند نقش مهمی در تقویت تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان ایفا کند، به‌طوری‌که آنها در برابر سختی‌ها و ناکامی‌ها مقاومت بیشتری نشان می‌دهند.
متغیرها انگیزش درونی تاب‌آوری تحصیلی
انگیزش درونی 1 0.86
تاب‌آوری تحصیلی 0.86 1
فرضیه سوم
بین سبک‌های مقابله‌ای مسئله‌محور و تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. سبک‌های مقابله‌ای مسئله‌محور به شیوه‌هایی اطلاق می‌شود که فرد برای حل مشکلات و چالش‌ها به‌طور فعال و هدفمند اقدام می‌کند. دانش‌آموزانی که از این سبک‌های مقابله‌ای استفاده می‌کنند، به‌جای اینکه خود را در برابر مشکلات تسلیم کنند، به دنبال راه‌حل‌های مؤثر برای رفع مشکلات تحصیلی خود می‌گردند. این ویژگی باعث می‌شود تا تاب‌آوری تحصیلی آنها افزایش یابد و بتوانند در مواجهه با موانع و فشارهای تحصیلی بهتر عمل کنند.
متغیرها سبک مقابله‌ای مسئله‌محور تاب‌آوری تحصیلی
سبک مقابله‌ای مسئله‌محور 1 0.83
تاب‌آوری تحصیلی 0.83 1
فرضیه چهارم
بین حمایت اجتماعی و تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. حمایت اجتماعی به کمک‌های عاطفی، اجتماعی و مادی اطلاق می‌شود که افراد از محیط‌های مختلف مانند خانواده، معلمان و همسالان دریافت می‌کنند. این حمایت‌ها می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا فشارهای تحصیلی را بهتر مدیریت کنند و در برابر مشکلات تحصیلی مقاوم‌تر شوند. هنگامی که دانش‌آموزان احساس می‌کنند که حمایت اجتماعی از سوی اطرافیان خود دریافت می‌کنند، معمولاً توانایی بیشتری برای مقابله با چالش‌های تحصیلی و حفظ تاب‌آوری دارند.
متغیرها حمایت اجتماعی تاب‌آوری تحصیلی
حمایت اجتماعی 1 0.75
تاب‌آوری تحصیلی 0.75 1
فرضیه پنجم
بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی (جنسیت، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و پایه تحصیلی) و میزان تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود دارد. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، مانند جنسیت، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و پایه تحصیلی، می‌توانند تأثیر زیادی بر تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان داشته باشند. به‌عنوان مثال، دانش‌آموزان در سطوح مختلف تحصیلی یا از گروه‌های اقتصادی-اجتماعی متفاوت ممکن است با چالش‌های مختلفی روبه‌رو شوند که بر تاب‌آوری تحصیلی آنها تأثیر می‌گذارد. به علاوه، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی می‌توانند در ارائه حمایت‌های اجتماعی و دسترسی به منابع آموزشی نیز نقش داشته باشند، که به نوبه خود بر تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان تأثیرگذار است.
متغیرها پایه تحصیلی تاب‌آوری تحصیلی
پایه تحصیلی 1 0.62
تاب‌آوری تحصیلی 0.62 1
نتیجه گیری
نتیجه‌گیری نهایی این تحقیق نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه تاب‌آوری تحصیلی به‌عنوان عامل مؤثر در موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان است. یافته‌ها حاکی از آن است که تاب‌آوری تحصیلی به‌طور قابل‌توجهی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل فردی و اجتماعی قرار دارد. حمایت اجتماعی، سبک‌های مقابله‌ای و ویژگی‌های شخصیتی از جمله عواملی هستند که بر میزان تاب‌آوری تحصیلی تأثیر می‌گذارند. دانش‌آموزانی که از حمایت اجتماعی پایدار و سبک‌های مقابله‌ای سازگارتر بهره‌مند بودند، تاب‌آوری بالاتری از خود نشان داده و در نتیجه، عملکرد تحصیلی بهتری داشته‌اند. در مقابل، آن دسته از دانش‌آموزانی که از حمایت اجتماعی کمتری برخوردار بودند یا سبک‌های مقابله‌ای منفی را اتخاذ کرده بودند، با دشواری‌های بیشتری در مواجهه با چالش‌های تحصیلی روبه‌رو شدند و تاب‌آوری کمتری از خود نشان دادند. این نتایج بیانگر این است که توسعه مهارت‌های مقابله‌ای و تقویت شبکه‌های حمایتی می‌تواند به‌طور مؤثری به ارتقای تاب‌آوری تحصیلی و در پی آن به بهبود عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان منجر شود. به علاوه، یافته‌های این تحقیق می‌تواند راهگشای برنامه‌ریزان آموزشی و مشاوران تحصیلی باشد تا با طراحی برنامه‌های آموزشی هدفمند و ارائه حمایت‌های اجتماعی مناسب، تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان را تقویت نموده و بدین‌وسیله به بهبود نتایج تحصیلی آنان کمک نمایند. با این حال، این تحقیق محدود به گروه نمونه‌ی خاصی است و از این‌رو، به نظر می‌رسد تحقیقات آتی با نمونه‌های وسیع‌تر و متنوع‌تر بتوانند نتایج حاصل را مورد تأیید و گسترش قرار دهند، تا بتوان به تصویر جامع‌تری از نقش تاب‌آوری در موفقیت تحصیلی دست یافت.
منابع
یوسفی افراشته، م.، حجازی، ا.، و داودی، ح. (۱۳۹۹). نقش میانجی تاب‌آوری تحصیلی در رابطه ابعاد معنای تحصیل و استرس زندگی دانشجویی در دانشجویان پرستاری. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۲۰، ۳۹۷-۴۰۵
Abubakar, U., Azli, N. A. S. M., Hashim, I. A., Kamarudin, N. F. A., Latif, N. A. I. A., Badaruddin, A. R. M., ... & Zaidan, N. A. (2021). The relationship between academic resilience and academic performance among pharmacy students. Pharmacy education, 21, 705-712.
Borazon, E. Q., & Chuang, H. H. (2023). Resilience in educational system: A systematic review and directions for future research. International Journal of Educational Development, 99, 102761.
Huang, H., Ding, Y., Zhang, Y., Peng, Q., Liang, Y., Wan, X., & Chen, C. (2022). Resilience and positive coping style affect the relationship between maladaptive perfectionism and academic procrastination among Chinese undergraduate nursing students.
Frontiers in Psychology, 13, 1014951. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2022.1014951
[ Downlo Mahmoodimehr, E., Hafezi, F., Bakhtiarpour, S., & Johari Fard, R. (2023). The relationship between academic support and well-being in students through mediation of resilience. Caspian Journal of Health Research, 8(1), 21-28.
Mahmudi, R. (2022). Resilience and the perception of classroom environment components as a predictor of students’ academic achievement in Iran. Asia-Africa Journal of Academic Research and Review, 2, 26-35. B2n.ir/y21923.
Muda, T. E. A. T. (2024). Emotional Intelligence and Resilience with Academic Achievement Among Gifted Students. Asian Journal of Research in Education and Social Sciences, 6(2), 661-667. https://doi.org/10.55057/ajress.2024.6.2.60 .
Sarkar, P., & Gupta, S. (2024). Academic Resilience among Students with Learning Disabilities: Contributing Factors and Strategies. International Journal of Indian Psychȯlogy, 12(4).
Shrivastava, S. B. L., & Pradipta, K. J. (2024). Empowering the Healers: Strengthening Self-Efficacy and Learning Environment in Boosting Academic Resilience. Strides in Development of Medical Education, 21(1), 48-52.
https://doi.org/10.22062/sdme.2024.199010.1282
Tavakoli, Z., Ebrahimi, S., & Ahmadi, S. (2024). Predicting academic resilience in gifted students based on hidden anxiety, dimensions of perfectionism and perception of classroom environment. Rooyesh-e-Ravanshenasi Journal (RRJ), 13(10), 221-230.
.